Αυτισμός και τέχνη

     

    Οι Διαταραχές Αυτιστικούς Φάσματος σκιαγραφούν μια δια βίου κατάσταση, όπου εμφανίζονται ελλείμματα και περιορισμοί στην κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνία, την φαντασία, καθώς και στην εμφάνιση στερεοτυπικών συμπεριφορών. Η συμπτωματολογία ποικίλει, καθώς και ο βαθμός των συμπτωμάτων, γι’ αυτό αποδίδεται με τον όρο φάσμα. Περιπτώσεις, όπου υπάρχει αδυναμία έκφρασης των δυσκολιών είτε λόγω γλωσσικών περιορισμών είτε λόγω ευρύτερων ελλειμμάτων, τα παιδιά εμφανίζουν επιθετικές συμπεριφορές, οι οποίες προβληματίζουν το οικείο τους περιβάλλον και αναζητούνται τρόποι αντιμετώπισης (Φρανσίς, 2012).  

Συνήθεις τρόποι αντιμετώπισης είναι οι γνωστικές και συμπεριφορικές προσεγγίσεις (ενδεικτικά TEACCH, A.B.A), οι μέθοδοι εναλλακτικής επικοινωνίας (PECS, MAKATON, Νοηματκή γλώσσα), οι ψυχο-εκπαιδευτικές προσεγγίσεις, προσεγγίσεις αλληλεπίδρασης, οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις, καθώς και οι παρέμβασης όπως η αισθητηριακή ολοκλήρωση, η δραματοθεραπεία, η χοροθεραπεία, η μουσικοθεραπεία, οι θεραπείες μέσω τέχνης, η εργοθεραπεία, η λογοθεραπεία, κ.ά., και τέλος η φαρμακευτική αγωγή (Σταύρου, 2022). Η τέχνη αξιοποιείται στην Ειδική Εκπαίδευση και χαράζει ένα μη παρεμβατικό τρόπο θεραπείας και ψυχοσυναισθηματικής προσέγγισης. Είναι κοινά αποδεκτό πως τα τελευταία χρόνια, η τέχνη χρησιμοποιείται και αναδεικνύεται από το εκπαιδευτικό πλαίσιο. Επιπρόσθετα, θεωρείται ένα ενισχυτικό διαγνωστικό εργαλείο (Αθανασέκου, 2017). Η εμφάνιση της στην εκπαίδευση θέτει εκτός την παραδοσιακή διδασκαλία, δίνοντας τη δυνατότητα στους μαθητές να πειραματιστούν, να αποτυπώσουν συναισθήματα και σκέψεις, με ένα διαφορετικό και ιδιαίτερο τρόπο (Αθανασέκου & Αργυριάδης, 2018). Επιπλέον, μέσω της τέχνης, ακόμα και η ψυχολογία μπορεί να διερευνήσει στοιχεία και χαρακτηριστικά της ψυχοσύνθεσης του ατόμου (Αθανασέκου, 2017). 

 

 

Αυτισμός ....
 
    Ο αυτισμός συγκαταλέγεται στην ομάδα των Διαταραχών του Αυτιστικού Φάσματος και αποτελεί μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή, η οποία διαγιγνώσκεται κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, και ακολουθεί το άτομο δια βίου. Ο όρος φάσμα, χρησιμοποιείται για να να αποτυπώσει την διαφορική έκφραση των χαρακτηριστικών από άτομο σε άτομο (Φράνσις, 2012∙ American Psychiatric Association, 2013), σε συμπεριφορικό, νοητικό δυναμικό, καθώς και στην εμφάνιση άλλων διαταραχών και δυσκολιών –νοητική υστέρηση, κ.ά. (Βογινδρούκας & Sherratt, 2020). Η Happé (2003) τονίζει πως στην κατανόηση της διαταραχής, οφείλουμε πρωτίστως να λάβουμε υπόψη τους τομείς ανάπτυξης του ατόμου –βιολογικό, γνωστικό και συμπεριφορικό τομέα ανάπτυξης. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού, διότι όπως η Συνοδινού (2001) τονίζει το παιδί με αυτισμό μπορεί να εμφανίσει έκρυθμη συμπεριφορά σε ερεθίσματα που πιθανόν να διαταράσσουν την ομαλότητα του προσωπικού του χώρου ή την ρουτίνα της καθημερινότητάς του.
    Η πρώιμη διάγνωση της ΔΑΦ –μέσω ψυχομετρικής αξιολόγησης -αποτελεί τη γέφυρα για την πρώιμη παρέμβαση και αντιμετώπιση των δυσκολιών του παιδιού. Η πληθώρα των θεραπευτικών παρεμβάσεων, που χρησιμοποιούνται, έχουν στόχο την προαγωγή της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας του παιδιού στην κοινωνία στην οποία ζει (Μαυροπούλου, 2006). Αν και τα παιδιά με αυτισμό φαίνεται πως ανταποκρίνονται καλύτερα σε ένα δομημένο περιβάλλον, με σαφείς οδηγίες και απαιτήσεις. Το οργανωμένο περιβάλλον θεωρείται προβλέψιμο και διευκολύνει την προσαρμογή τους. Η Therease Jollife (1992) –άτομο με σύνδρομο Asperger –παρομοιάζει τη ζωή της με μια «αποδιοργανωτική μάζα ήχων και εικόνων», όπου υπάρχει ανάγκη για τάξη και σταθερότητα (όπως αναφέρεται στη Μαυροπούλου, 2006). Επιπρόσθετα, σε ένα δομημένο περιβάλλον το παιδί με αυτισμό μπορεί να εκφραστεί, πραγματοποιώντας τις ρουτίνες της καθημερινότητας με ευκολία (Μαυροπούλου, 2006).
  

 

Η θεραπεία μέσω τέχνης ...  

 

    Οι Τζανάκης & Τσούρτου (2007), δίνουν έμφαση στον τρόπο που λειτουργεί η τέχνη, ως μέσο επικοινωνίας, καθώς και ως μέσο για την ανάδειξη συναισθημάτων, κινήτρων, επιθυμιών και αναμνήσεων. Η τέχνη ενέχει μεταβατικό ρόλο, ο οποίος εισέρχεται από τον εαυτό προς τον άλλον και από τη φαντασία στην πραγματικότητα. Εντούτοις, θεωρείται γέφυρα, μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευμένου. Όπως κάθε θεραπευτική διαδικασία προάγει την ανάδειξη και την εκδήλωση στοιχείων της ψυχικής κατάστασης του θεραπευομένου, ώστε να μπορέσει να επικοινωνήσει με τον υπόλοιπο κόσμο, το ίδιο ισχύει και με τη θεραπεία μέσω της τέχνης. 
    Η τέχνη, ως ευρύτερη έννοια, θεωρείται ένα μέσο έκφρασης, ένα μέσο που αναδεικνύει την βαθύτερη ουσία των πραγμάτων (Βάος, 2005). Ο Χρηστίδης (2010) τονίζει πως οι τέχνες στο σύνολο τους, οδηγούν τα άτομα να διευρενήσουν και να ανακαλύψουν στοιχεία άγνωστα του εαυτού τους. Θεωρείται ένα αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής του ατόμου, διότι μέσα από την πληθώρα των υλικών και των μέσων που παρέχει, το άτομο μπορεί να εκφραστεί, να αφηγηθεί, να αναδείξει συναισθήματα, ενδιαφέροντα, βιώματα, καθώς και στοιχεία για το πώς βλέπει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο (Χρηστίδης, 2018).
    Οι Schweizer, Knorth & Spreen (2014) μελέτησαν την θεραπευτική αξία της τέχνης σε παιδιά με ΔΑΦ. Μελετήθηκαν 18 περιπτώσεις παιδιών με κανονική και υψηλή λειτουργικότητα έως 18 ετών. Τα αποτελέσματα τους αναφύουν την θεραπευτική αξία της τέχνης. Πιο συγκεκριμένα, η τέχνη βοηθά τα παιδιά με ΔΑΦ, προκειμένου να αναπτύξουν την εικόνα του εαυτού τους, καθώς και τις επικοινωνιακές και μαθησιακές δεξιότητές τους. Μέσω της θεραπείας είναι εφικτό να περιοριστεί το μοτίβο της επαναλαμβανόμενης συμπεριφοράς, καθώς και να βελτιωθούν οι κοινωνικές τους σχέσεις.
    Ομοίως, η μουσικοθεραπεία ή η θεραπεία μέσω της μουσικής, ως εναλλακτική μορφή παρέμβασης, ενδείκνυται να χρησιμοποιείται από εκπαιδευμένους μουσικοθεραπευτές, οι οποίοι προσαρμόζουν την εκπαίδευση στις ανάγκες των παιδιών με αυτισμό. Ο στόχος της είναι η ανάπτυξη της επικοινωνίας, η δημιουργική φαντασία, η συναισθηματική υποστήριξη και η κοινωνικοποίηση (Καρτασίδου, 2004).     

    Η αξιοποίηση της τέχνης στην εκπαίδευση, πραγματοποιείται τα τελευταία χρόνια. Είναι κοινά αποδεκτό ότι η κάθε μορφής τέχνης λειτουργεί ωφελιμιστικά για την ολιστική ανάπτυξη του παιδιού. Λειτουργεί ως κινητήρια δύναμη για αλληλεπίδραση και επικοινωνία, καθώς δεν μετουσιώνει τον σωστό και τον λάθος τρόπο, αλλά αντιθέτως προάγει διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας (Μαλαφάντης & Καρέλα, 2012).
    Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της τέχνης, όπως αναφύεται μέσα από τις ποικίλες μορφές της (μουσική, θέατρο, χορός, λογοτεχνία, ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική κ.ά.) αναδύεται τόσο στην εκπαιδευτική διαδικασία όσο και την θεραπεία ή την ψυχοθεραπεία. Οι αναφερόμενες μορφές θεωρούνται εναλλακτικές μορφές θεραπείας, διότι συνδέουν ποικίλες πτυχές του ατόμου και αναντίρρητα, συμβάλλουν στην αντιμετώπιση τόσο των δυσκολιών, όσο και στην καλλιέργεια δεξιοτήτων (Αθανασέκου, 2017).  
    Τα παιδιά με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος, όπως ήδη έχει αναφερθεί, εμφανίζουν δυσκολίες στην κοινωνικοποίηση και την επικοινωνία. Παρ’ όλ’ αυτά, υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων με ΔΑΦ που εκφράζονται μέσω της τέχνης αποκλειστικά, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ιστορία της Iris Grace.
    Ωστόσο, είναι κατανοητό πως το περιβάλλον είναι ένας μη σταθερός παράγοντας, όσο και αν το δομημένο και οργανωμένο περιβάλλον θεωρείται ιδανικό για τα παιδιά με ΔΑΦ, το εξωτερικό περιβάλλον είναι απρόβλεπτο, γεγονός που αναφύει την ανάγκη εύρεσης τρόπων διατήρησης της ομαλότητας, καθώς και περιβαλλοντικών τροποποιήσεων που θα μειώσουν μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά.
    Η τέχνη, λόγω της φύσης της, είναι ένας παράγοντας που μπορεί να φέρει σε επαφή το παιδί με τον έξω κόσμο και να του μάθει να εκφράζεται με ανεξαρτησία και αυτονομία. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε τον κοινωνικό της ρόλο, αν αναλογιστούμε ότι χρησιμοποιείται ως μέσο έκφρασης, επικοινωνίας, αλλά και συνείδησης (Γέμτου, 2008).
    Εν ολίγοις, η τέχνη ή η μουσική αποτελεί ένα μέσο, που μεταγράφεται σε γλώσσα και βρίσκει δικές της διεξόδους επικοινωνίας και κοινωνικής συνδιαλλαγής. Ένα μέσο έκφρασης και αποτύπωσης συναισθημάτων. Κάθε έκφανση της έχει ωφελιμιστικό χαρακτήρα, διότι ενισχύει ολιστικά την ανάπτυξη τους.
 
 
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Αθανασέκου, Μ. & Αργυριάδης, Α. (2018). Ο ρόλος της τέχνης στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη παιδιών τυπικής ανάπτυξης και μη. Στο Γ. Παπαδημητρίου & Χ. Κωστάρης (Επιμ.), 3^Ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εκπαίδευση στον 21^ο αιώνα: Αναζητώντας την καινοτομία, την τέχνη, τη δημιουργικότητα, 20-22 Απριλίου 2018 (σσ.105-111). Αθήνα: ΕΚΕΔΙΣΥ.
 
Αθανασέκου, Μ. (2017). Η σχέση της τέχνης με την ψυχολογία: Η πρόσληψη της νοητικής υστέρησης και η απεικόνιση της στη ζωγραφική από τον 15^ο έως τον 19^ο αιώνα. Στο Αργυριάδης, Α. (2017). Λόγος, αναπηρία, θεραπευτικές και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις: Νέα δεδομένα και τάσεις στην ειδική αγωγή (σσ. 99-116). Αθήνα: Ηδυέπεια.
 
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5). Washington: American Psychiatric Publishing.
 
Βάος, Α. (2005). Η εικαστική αγωγή ως σχολικό μάθημα. Τα όρια της διδακτικής τέχνης. Δοκιμές, 13-14, 259-276.
 
Βογινδρούκας, Ι. & Sherratt D. (2020). Υποστηρίζοντας την Εξέλιξη Παιδιών με  Αυτισμό – Οδηγός Εκπαίδευσης παιδιών με Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
 
Γέμτου, Ε. (2008). Ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 20, 199-218.
 
Happé, F. (2003). Στο Δ. Στασινός (Επιμ.). Αυτισμός: Σύγχρονη ψυχολογική θεώρηση (Δεύτερη έκδοση). Αθήνα: Gutenberg.
 
Καρτασίδου, Λ. (2004). Μουσική εκπαίδευση στην ειδική παιδαγωγική – Εκπαιδευτικές - θεραπευτικές προσεγγίσεις της μουσικής στην ευρύτερή της σημασία σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Αθήνα: Τυπωθήτω/Δαρδάνος.
 
Μαλαφάντης, Κ., Δ. & Καρέλα, Γ., Α. (2012). Για μια ποιοτική Εκπαίδευση: Οι Τέχνες στην Εκπαίδευση και η έννοια της διαφορετικότητας μέσα από την Τέχνη. Η Ποιότητα στην Εκπαίδευση: Τάσεις και Προοπτικές. Στο Α. Τριλιανός, Γ. Κουτρομάνος & Ν. Αλεξόπουλος (Επιμ.), 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Αναζητώντας την καινοτομία, την τέχνη, τη δημιουργικότητα, 11-13 Μαΐου 2012 (σσ. 371-382). Αθήνα: ΕΚΠΑ.
 
Μαυροπούλου, Σ. (2006). Προσέγγιση TEACCH. Στο Στέργιος Νότας & Μαρία Νικολαίδου (Επιμ.), Πρακτικά διημερίδας. Αυτισμός – Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές. Ολιστική Διεπιστημονική Προσέγγιση. Εκδόσεις Βήτα. Ανακτήθηκε από https://docplayer.gr/341602-Aytismos-diahytes-anaptyxiakes-diatarahes-olistiki-diepistimoniki-proseggisi.html .
 
Schweizer, C., Knorth, E., Spreen, M. (2014). Art therapy  with children with Autism Spectrum Disorders: A review of  clinical case descriptions on ¨what works¨. The Arts in Psychotherapy. 41(5), 577-593. Ανακτήθηκε από https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0197455614001087?via%3Dihub .
 
Συνοδινού, Κ. (2001). Ο παιδικός αυτισμός: θεραπευτική προσέγγιση. Αθήνα: Καστανιώτη.
 
Φρανσίς, Κ.-Γ. (2012). Η προβολή των διαταραχών του αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ) στην ενήλικη ζωή. Ψυχιατρική 23, 66-73
 
Xρηστίδης, Κ. (2010). Ο ρόλος των εικαστικών τεχνών στην εκπαίδευση τη θεραπεία του παιδιού: βασικές έννοιες και αρχές. Στο Κυπριωτάκη Μ., Κορνηλάκη Αικ. & Μανωλίτση Γ. (Επιμ.). Αναγκαιότητα και Προοπτικές Διεπιστημονικής Προσέγγισης στην Πρώιμη Παρέμβαση (σσ. 299-317). Αθήνα: Πεδίο.
 
Χρηστίδης, Κ. (2018). Εικαστικές τέχνες, ανθρώπινα δικαιώματα και διαπολιτισμική εκπαίδευση στο σχολείο. Ανακτήθηκε από  https://www.researchgate.net/publication/342200006 .